1. Khám phá vẻ đẹp và giá trị lịch sử của đèo Tam Điệp Ninh Bình
1.1. Vị trí địa lý và đặc điểm nổi bật của Đèo Tam Điệp Ninh Bình.
Nằm trên ranh giới giữa tỉnh Ninh Bình và Thanh Hóa, Đèo Tam Điệp Ninh Bình là tổ hợp gồm ba đèo liên tiếp trên dãy núi Tam Điệp, kéo dài hơn 20 km, rộng từ 2 đến 7 km. Địa danh này là đường phân cách tự nhiên giữa miền Bắc và miền Trung Việt Nam, cũng là ranh giới phía nam của tỉnh Ninh Bình.
Tên gọi “Tam Điệp” bắt nguồn từ địa thế đặc trưng của vùng, với ba ngọn núi đá vôi liền kề nhau tạo thành từng lớp uốn lượn như những bức tường thiên nhiên sừng sững. Theo sử sách ghi lại, đèo phía Bắc có độ cao khoảng 75 – 80 m, đèo giữa là nơi cao nhất, đạt tới 110 m, còn đèo phía Nam cao từ 80 – 90 m. Cảnh quan vùng Tam Điệp mang vẻ đẹp hùng vĩ của địa hình núi đá vôi đặc trưng, được bao bọc bởi những thung lũng xanh mát trải dài từ dãy Hòa Bình đến gần bờ biển Đông. Nơi đây không chỉ sở hữu vẻ đẹp tự nhiên kỳ thú mà còn lưu giữ giá trị lịch sử văn hóa sâu sắc, gắn liền với những dấu mốc quan trọng trong quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc.
1.2. Tầm quan trọng lịch sử của Đèo Tam Điệp.
Đèo Tam Điệp Ninh Bình từng là con đường huyết mạch nối Bắc với Nam của đất nước qua các triều đại phong kiến, đóng vai trò quan trọng trong giao thương và quân sự. Mọi đoàn quân năm xưa đều từng đi qua nơi này, biến đèo thành vị trí chiến lược trên bản đồ lịch sử.
Đèo Tam Điệp Ninh Bình từng là con đường huyết mạch nối Bắc với Nam của nước ta. (Nguồn: Sưu tầm)
Năm 1788, nơi đây trở thành căn cứ quân sự phòng thủ của nghĩa quân Tây Sơn. Khi Ngô Thì Nhậm, Phan Văn Lân, Ninh Tốn rút quân từ Thăng Long về Tam Điệp, đây chính là điểm tập kết trước khi vua Quang Trung tiến ra kinh thành Thăng Long, đánh bại 20 vạn quân Thanh vào mùa xuân Kỷ Dậu 1789. Chiến thắng ấy đã ghi dấu ấn đậm nét về tinh thần quật cường và trí tuệ của dân tộc Việt Nam.
Trải qua các triều đại, vai trò của đèo vẫn luôn được khẳng định. Thời Hán, đèo có tên là Cửu Chân Quan. Dưới triều Hậu Lê, đèo là giới hạn giữa hai vùng Thanh Hóa nội và ngoại. Đến thời Nguyễn, nơi đây trở thành ranh giới giữa hai tỉnh Ninh Bình và Thanh Hóa tại đèo giữa. Hệ thống di tích phòng tuyến Tam Điệp bao gồm các lũy, đồn, đền như đèo Ba Dội, đồi Hầu Vua, đền Dâu, núi Gióng Than, tạo nên một lá chắn vững chắc bảo vệ phía nam đất Thăng Long qua nhiều thế kỷ.
1.3. Danh xưng và dấu ấn văn hóa của Đèo Tam Điệp.
Tên gọi "Tam Điệp" xuất hiện trong các tư liệu chính sử, còn "Đèo Ba Dội" là tên dân gian, thể hiện hình ảnh ba lớp núi nối tiếp nhau, phản ánh đúng thực tế địa hình độc đáo của vùng đất này. Cái tên ấy đã in sâu trong ký ức văn hóa của nhiều thế hệ người Việt.
Đèo Tam Điệp từng đi vào thi ca qua những vần thơ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương, như một biểu tượng cho sự gian truân của người lữ khách khi vượt qua núi đèo hiểm trở. Những câu thơ ấy không chỉ khắc họa vẻ đẹp hùng vĩ, hoang sơ của vùng đất mà còn thể hiện tinh thần mạnh mẽ, kiên cường của con người trên hành trình ngược xuôi đất nước.
Với cộng đồng dân cư, đèo Tam Điệp Ninh Bình không chỉ là địa danh địa lý mà còn là biểu tượng văn hóa lịch sử. Nơi đây từng là cửa ngõ giao thương và phòng tuyến quan trọng của đất Hoàng Long, được nhắc đến trong ca dao, tục ngữ như lời nhắc về sự thử thách và ý chí vượt khó của con người Việt Nam. Chính những dấu ấn ấy đã góp phần tạo nên giá trị tinh thần và bản sắc văn hóa đặc trưng cho vùng đất Tam Điệp.
2. Hướng dẫn di chuyển đến Đèo Tam Điệp Ninh Bình 2025
Cách di chuyển từ Hà Nội đến Đèo Tam Điệp Ninh Bình:
Khởi hành từ Hà Nội, du khách có thể chọn đi ô tô, xe khách, tàu hỏa hoặc xe máy để đến Đèo Tam Điệp Ninh Bình với quãng đường khoảng 110 đến 120 km, thời gian di chuyển từ 2 đến 2,5 giờ. Tuyến quốc lộ 1A mới hoặc tuyến cao tốc Hà Nội - Ninh Bình rồi rẽ sang quốc lộ 1 cũ là hai lựa chọn phổ biến để trải nghiệm trọn vẹn đèo.
Di chuyển bằng xe khách vừa nhanh chóng, lại tiết kiệm. (Nguồn: Sưu tầm)
Hiện tại, tuyến hầm xuyên đèo Tam Điệp đã được đưa vào sử dụng, giúp ô tô và các phương tiện lớn di chuyển an toàn, nhanh chóng quanh năm. Tuy nhiên, nếu bạn muốn tận hưởng trọn vẹn vẻ đẹp hoang sơ của núi đồi và cảm nhận hơi thở lịch sử của vùng đất này, hãy thử đi theo cung đường đèo cổ bằng xe máy. Con đường uốn lượn quanh sườn núi, cảnh quan hai bên là rừng cây, thung lũng và những khối đá vôi trầm mặc, mang đến một hành trình đầy cảm xúc.
Để có trải nghiệm trọn vẹn, du khách có thể kết hợp cả hai tuyến đường: đi theo hầm xuyên đèo để tiết kiệm thời gian, sau đó quay về bằng đường đèo cổ để ngắm cảnh và chụp ảnh. Đây là cách lý tưởng để vừa khám phá nét hiện đại, vừa hòa mình vào không gian thiên nhiên và lịch sử đặc trưng của đèo Tam Điệp Ninh Bình.
Hành trình từ TP.HCM và các tỉnh phía Nam:
Từ TP.HCM hoặc các tỉnh phía Nam, phương án di chuyển đến Đèo Tam Điệp Ninh Bình khá linh hoạt. Du khách có thể chọn bay đến Hà Nội hoặc Thanh Hóa, sau đó tiếp tục đi xe khách, tàu hỏa hay ô tô cá nhân. Khoảng cách từ sân bay Nội Bài đến đèo là 100 đến 120 km, còn từ sân bay Thọ Xuân (Thanh Hóa) chỉ 65 km.
Du khách thích ngắm cảnh có thể chọn tàu hỏa tuyến Bắc Nam đến ga Ninh Bình, sau đó bắt taxi hoặc xe ô tô địa phương đến đèo. Ngoài ra, xe khách giường nằm đến bến xe Tam Điệp hoặc Bỉm Sơn cũng mang lại sự tiện lợi và tiết kiệm chi phí.
Với những người ưu tiên sự chủ động và tiết kiệm thời gian, đi máy bay kết hợp ô tô cá nhân là lựa chọn hợp lý. Trái lại, tàu hỏa và xe khách sẽ là phương án phù hợp hơn cho những ai muốn tận hưởng cảnh đẹp trên đường và cân nhắc về ngân sách, dù thời gian di chuyển có thể lâu hơn.
3. Những trải nghiệm đáng nhớ khi chinh phục đèo Tam Điệp Ninh Bình
3.1. Khám phá di tích lịch sử và dấu ấn quốc gia
Đèo Tam Điệp Ninh Bình không chỉ nổi tiếng bởi cảnh quan hùng vĩ mà còn là vùng đất chất chứa nhiều dấu ấn lịch sử gắn liền với những trang vàng oanh liệt của dân tộc. Một trong những điểm dừng chân đặc biệt là nhà bia “Quá Tam Điệp sơn”, tọa lạc trên đỉnh đèo giữa. Tấm bia cổ này khắc bài thơ của vua Thiệu Trị viết năm 1842 trong chuyến tuần du qua vùng núi Tam Điệp. Bài thơ thể hiện không chỉ tài năng văn chương của nhà vua mà còn khẳng định vị thế chiến lược quan trọng của Tam Điệp.
Xuôi về phía Nam, du khách sẽ bắt gặp thành cổ Tam Điệp, công trình quân sự được triều Tây Sơn xây dựng vào cuối thế kỷ XVIII nhằm củng cố phòng tuyến bảo vệ kinh thành Thăng Long. Thành có hình gần vuông, mỗi cạnh dài khoảng 65 – 70 m, bốn phía vẫn còn dấu tích hào sâu bao quanh. Dưới lớp rêu phong, những bức tường đá cổ như vẫn lưu giữ âm vang của một thời binh lửa. Ngày nay, di tích này đã được xếp hạng Di tích lịch sử quốc gia, trở thành điểm đến hấp dẫn cho những ai yêu thích tìm hiểu lịch sử.
Đặc biệt, nơi đây còn gắn liền với chiến thắng lừng lẫy của vua Quang Trung năm 1789, khi ông chọn Tam Điệp làm căn cứ tập kết quân trước khi tiến ra giải phóng Thăng Long. Dưới sự chỉ huy của Ngô Thì Nhậm, phòng tuyến Tam Điệp đã trở thành biểu tượng của trí tuệ, lòng quả cảm và tinh thần quật khởi của dân tộc. Đến với Tam Điệp hôm nay, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng cảnh đẹp núi non mà còn cảm nhận rõ khí thế hào hùng của lịch sử, nơi mỗi viên gạch, mỗi tấc đất đều thấm đẫm niềm tự hào về quá khứ oai hùng của đất Việt.
3.2. Cảnh quan tự nhiên, trekking núi ngắm "ranh giới" Bắc – Trung.
Dãy núi đá vôi trùng điệp của đèo Tam Điệp Ninh Bình tạo nên một bức tường thành hùng vĩ, phủ màu xanh mướt quanh năm, như tấm lá chắn tự nhiên bảo vệ kinh thành phía nam. Những ngọn núi nối tiếp nhau, độ cao thay đổi uyển chuyển, vẽ nên khung cảnh tráng lệ, đặc biệt vào buổi sớm mai, khi làn sương nhẹ vờn quanh vách đá.
Cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ tại đèo Tam Điệp. (Nguồn: Sưu tầm)
Với những ai yêu thích khám phá, hành trình trekking dọc theo đỉnh đèo giữa là trải nghiệm đáng nhớ. Đây chính là nơi từng được xem là “ranh giới” lịch sử giữa hai miền Bắc – Trung. Từ trên đỉnh đèo, du khách có thể phóng tầm mắt ngắm những cánh đồng lúa xanh ngút ngàn của Ninh Bình ở phía bắc và vùng đất Thanh Hóa mênh mông về phía nam.
Ngày nay, dấu tích con đường thiên lý xưa vẫn còn in hằn qua những lối mòn phủ đầy cỏ dại. Không gian tĩnh lặng và cổ kính nơi đây khiến du khách như được trở lại quá khứ - nơi từng vang vọng dấu chân người xưa và chứng kiến bao câu chuyện anh hùng trong lịch sử dân tộc.
3.3. Giao thoa hiện đại: Cao tốc, hầm xuyên núi và cảnh mới
Sự xuất hiện của tuyến cao tốc Bắc – Nam và hầm xuyên Đèo Tam Điệp Ninh Bình đã thổi làn gió mới vào vùng đất từng in dấu bao chiến công lịch sử. Con đường hiện đại xuyên qua lòng núi đá vôi trùng điệp, mở ra hành trình di chuyển dễ dàng, an toàn trong mọi điều kiện thời tiết.
Hai bên tuyến đường, khung cảnh thiên nhiên vẫn giữ được vẻ nguyên sơ vốn có. Những dãy núi đá vôi sừng sững phủ màu xanh cây rừng, khi thì ẩn hiện trong sương sớm, khi lại rực sáng dưới nắng chiều, tạo nên bức tranh giao hòa giữa tĩnh và động. Dọc theo cao tốc, từng khoảng rừng, thung lũng nhỏ, dòng suối uốn lượn vẫn hiện hữu bên cạnh công trình hiện đại, khiến du khách vừa cảm nhận được hơi thở của thời đại, vừa thấy lòng bình yên giữa thiên nhiên hùng vĩ.
4. Ẩm thực và đặc sản quanh Đèo Tam Điệp Ninh Bình
Hành trình đến Đèo Tam Điệp Ninh Bình không chỉ là chuyến khám phá thiên nhiên và lịch sử, mà còn là dịp để du khách thưởng thức hương vị ẩm thực mang đậm bản sắc miền núi. Giữa làn sương bảng lảng và không khí trong lành, những món ăn dân dã nơi đây như khiến hương vị thêm đậm đà, lưu luyến khó quên.
Lợn mán nướng hoặc hấp là món ăn đặc trưng nhất mà bất cứ ai cũng nên thử một lần. Thịt lợn mán săn chắc, ngọt tự nhiên, được tẩm ướp đơn giản để giữ nguyên vị núi rừng. Khi được nướng trên than hồng, lớp da vàng ruộm giòn tan, phần thịt bên trong vẫn mềm ngọt và thơm lừng, khiến ai thưởng thức cũng phải xuýt xoa.
Thưởng thức đặc sản lợn mán nướng. (Nguồn: Sưu tầm)
Nem Yên Mạc, món ăn truyền thống nổi tiếng của Ninh Bình, lại hấp dẫn theo cách khác. Từng miếng nem lên men tự nhiên, gói trong lá sung cùng chút tỏi, tạo ra vị chua thanh, cay nhẹ và mùi thơm đặc trưng. Ăn một miếng nem, nhâm nhi cùng chén rượu địa phương, bạn sẽ cảm nhận rõ tinh thần mộc mạc, hiếu khách của con người vùng đất này.
Đặc biệt, bữa ăn tại Đèo Tam Điệp Ninh Bình còn trở nên trọn vẹn hơn với món dưa trường được chế biến từ loại rau dại đặc sản của vùng cao. Dưa được muối chua nhẹ, ăn kèm các món thịt giúp cân bằng vị béo, tạo nên sự hài hòa đặc biệt. Và tất nhiên, không thể thiếu cơm cháy Ninh Bình giòn rụm, vàng ươm, chấm cùng nước sốt dê đậm đà, tạo nên hương vị khó quên.
Trên hành trình qua đèo, du khách có thể dừng chân tại những quán ăn địa phương nằm dọc quốc lộ 1A hoặc trong trung tâm thành phố Tam Điệp. Nhà hàng Tam Điệp là lựa chọn yêu thích của nhiều du khách với không gian thoáng đãng, view núi hùng vĩ và thực đơn phong phú gồm lợn mán, nem, cơm cháy.
Các quán ăn quanh Đèo Tam Điệp Ninh Bình thường có không gian mở, tận dụng triệt để vẻ đẹp của núi non hùng vĩ. Giữa làn khói bếp quyện hương đồ nướng, du khách vừa được thưởng thức đặc sản địa phương, vừa thả hồn ngắm núi rừng xanh biếc. Đây là một trải nghiệm dung dị nhưng đầy thi vị, để lại dư vị khó quên sau mỗi chuyến đi.
5. Lễ hội, văn hóa dân gian gắn với Đèo Tam Điệp Ninh Bình
5.1. Các lễ hội truyền thống vùng Tam Điệp – Bỉm Sơn.
Lễ hội Đền Dâu (Ninh Bình) diễn ra từ ngày 15 tháng giêng đến hết mùng 3 tháng 3 Âm lịch nhằm tưởng niệm công lao các vị tướng Tây Sơn. Lễ hội được tổ chức với các nghi lễ như tế vọng Quang Trung, rước kiệu và nhiều trò chơi dân gian đặc sắc. Bầu không khí lễ hội vừa trang trọng vừa rộn ràng, thể hiện lòng biết ơn của người dân đối với các anh hùng lịch sử.
Lễ hội Đền Sòng (Thanh Hóa) được tổ chức hàng năm với hoạt động tế trời đất, cầu an, múa lân, rước nước cùng nhiều nghi thức truyền thống, thu hút đông đảo khách thập phương. Sự kiện này góp phần tạo nên dấu ấn văn hóa đặc trưng cho vùng Đèo Tam Điệp Ninh Bình.
Lễ hội đền Sòng tại Thanh Hóa. (Nguồn: Sưu tầm)
Các lễ hội ở đây không chỉ có ý nghĩa tâm linh mà còn là dịp để cộng đồng dân cư hai tỉnh Ninh Bình và Thanh Hóa gặp gỡ, giao lưu. Những nghi lễ được gìn giữ từ đời này sang đời khác, thể hiện lòng kính trọng đối với tiền nhân và tình yêu quê hương đất nước.
5.2. Sinh hoạt cộng đồng, dấu ấn văn hóa hai miền.
Tại Đèo Tam Điệp Ninh Bình, những màn diễn xướng dân gian, tiếng trống khai hội hay điệu múa rồng lân rộn ràng mỗi dịp lễ hội không chỉ là hoạt động vui chơi, mà còn mang trong mình hơi thở của sự giao thoa văn hóa. Đây là nơi ranh giới tự nhiên giữa Bắc và Trung, vì thế các nghi lễ, điệu múa và lời ca đều phản ánh rõ tinh thần hòa quyện giữa hai vùng miền, vừa quen thuộc vừa độc đáo.
Ẩm thực, tín ngưỡng và ngôn ngữ địa phương ở khu vực này cũng mang dấu ấn giao thoa đậm nét. Trong bữa cơm, bạn có thể bắt gặp món ăn đậm vị mắm ruốc miền Trung bên cạnh bát canh rau vườn kiểu Bắc, hay nghe người dân sử dụng xen kẽ giọng nói của cả hai vùng. Chính sự pha trộn tự nhiên ấy đã hình thành nên bản sắc riêng biệt cho người dân Tam Điệp, nơi mỗi nét văn hóa đều là minh chứng sống động cho sự hòa hợp.
Sinh hoạt cộng đồng quanh khu vực đèo luôn hướng tới tinh thần đoàn kết, cởi mở và gắn bó. Dù là lễ hội làng, phiên chợ xuân hay những ngày hội văn hóa truyền thống, người dân hai miền vẫn cùng nhau tụ hội, cùng ca hát và chia sẻ niềm vui. Bầu không khí ấy tạo nên một sắc thái văn hóa riêng, nơi quá khứ và hiện tại hòa làm một trên dải đất lịch sử Đèo Tam Điệp Ninh Bình.
6. Kinh nghiệm và lưu ý khi khám phá Đèo Tam Điệp Ninh Bình
Trang phục, đồ đạc, an toàn khi đi trek, phượt đèo cổ:
Khi lên đường chinh phục Đèo Tam Điệp Ninh Bình, du khách nên chọn trang phục gọn nhẹ, thoáng mát nhưng vẫn đảm bảo an toàn. Giày thể thao hoặc giày trekking là lựa chọn lý tưởng để di chuyển vững vàng trên địa hình đá vôi gồ ghề. Một chiếc áo khoác mỏng, mũ rộng vành hay nón lưỡi trai sẽ giúp bảo vệ cơ thể trước nắng và gió núi thay đổi thất thường.
Về vật dụng cá nhân, nên mang theo chai nước, áo mưa mỏng, sạc dự phòng, thuốc chống côn trùng và đặc biệt là bản đồ offline vì một số đoạn đường có thể mất sóng điện thoại. Việc đi theo nhóm và thông báo lịch trình cho người thân là điều cần thiết để đảm bảo an toàn. Tránh đi vào mùa mưa, nhất là khi đường đèo trơn trượt, và hạn chế tách đoàn khi di chuyển trên các lối mòn nhỏ. Sự chuẩn bị kỹ lưỡng không chỉ giúp chuyến đi thêm trọn vẹn mà còn mang lại trải nghiệm trekking đáng nhớ giữa núi rừng Tam Điệp.
Ứng xử văn minh, bảo vệ di tích và cảnh quan:
Trong hành trình khám phá Đèo Tam Điệp Ninh Bình, du khách cần chú ý giữ gìn vệ sinh, không xả rác và hạn chế tác động lên các di tích cổ như bia đá hay tường thành xưa. Mỗi hành động nhỏ đều góp phần bảo vệ giá trị lịch sử và vẻ đẹp tự nhiên của vùng đất này. Khi ghé thăm các đền, chùa hoặc tham dự lễ hội, hãy ăn mặc lịch sự, giữ thái độ tôn nghiêm và không gây ồn ào. Đây không chỉ là phép lịch sự mà còn là cách thể hiện sự tôn trọng văn hóa địa phương.
Ý thức bảo tồn còn thể hiện ở việc không bẻ cành, hái hoa hay chạm khắc lên đá núi. Mỗi du khách đều là người gìn giữ và lan tỏa vẻ đẹp bền vững của Đèo Tam Điệp Ninh Bình, để nơi đây mãi là niềm tự hào của vùng đất giao thoa Bắc – Trung.
Gợi ý kết hợp du lịch các điểm lân cận:
Sau khi khám phá Đèo Tam Điệp Ninh Bình, du khách có thể kết hợp tham quan các điểm nổi tiếng trong khu vực. Hướng về phía đông là quần thể Tràng An, Hang Múa và Tam Cốc, nơi được ví như “Hạ Long trên cạn”, nổi bật với những dãy núi đá vôi, dòng sông uốn lượn và khung cảnh bình yên.
Để tiếp tục hành trình, du khách có thể ghé Sun World Ha Nam và chùa Tam Chúc để tham quan, chiêm bái và thỏa sức vui chơi tại công viên nước hiện đại. Việc kết hợp tham quan giữa Đèo Tam Điệp Ninh Bình và các điểm đến lân cận không chỉ giúp chuyến đi thêm phong phú mà còn mang lại trải nghiệm trọn vẹn, kết nối từ thiên nhiên hùng vĩ đến văn hóa tâm linh đặc sắc của miền Bắc.
Kết hợp tham quan, chiêm bái tại Chùa Tam Chúc. (Nguồn: Sưu tầm)
Hành trình khám phá Đèo Tam Điệp Ninh Bình không chỉ mang lại những phút giây thư thái giữa thiên nhiên hùng vĩ mà còn giúp du khách cảm nhận sâu sắc hơi thở lịch sử của vùng đất giao thoa hai miền Bắc – Trung. Nếu bạn đang tìm một nơi để tạm gác lại nhịp sống ồn ào, hít thở bầu không khí trong lành và đắm mình trong vẻ đẹp hoang sơ, Đèo Tam Điệp Ninh Bình chính là điểm dừng chân lý tưởng. Hãy lên kế hoạch cho chuyến đi của mình ngay hôm nay để tự mình cảm nhận vẻ đẹp giao hòa giữa thiên nhiên, lịch sử và con người nơi vùng đất huyền thoại này.
