1. Đôi nét về Hát Dậm Quyển Sơn
1.1. Hát Dậm Quyển Sơn là gì?
Hát Dậm Quyển Sơn (còn gọi là hát Dặm) là một loại hình ca múa nhạc dân gian đặc sắc, gắn liền với lễ hội truyền thống của làng Quyển Sơn, phường Lý Thường Kiệt, tỉnh Ninh Bình.
Đặc sắc điệu múa hát Dậm Quyển Sơn. (Nguồn: Sưu tầm)
Đây là lối hát tập thể đồng ca có sáu đến mười người kết hợp với bộ gõ sênh tiền dùng để hòa tấu và giữ nhịp đồng thời làm đạo cụ múa. Các làn điệu hát đối, hát kèo được thể hiện xen kẽ với những động tác tay chân tuy giản dị nhưng giàu tính biểu cảm. Hiện nay, hát Dậm vẫn còn lưu giữ 38 làn điệu mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, từng được trình diễn trong cung đình cũng như ngoài sân đền.
Không chỉ là một hình thức nghệ thuật, hát Dậm còn là tiếng lòng của người dân Quyển Sơn dâng lên thánh thần, bày tỏ sự tri ân với vị anh hùng Lý Thường Kiệt. Chính vì thế, người được chọn để biểu diễn hát Dậm phải tuân theo quy định khắt khe: đó phải là những thiếu nữ trong làng, trong sáng, thanh tân, để giữ trọn sự trang nghiêm và thiêng liêng của làn điệu cổ truyền này.
1.2. Quá trình hình thành và phát triển di sản hát Dậm
Theo truyền thuyết, sau khi đánh thắng giặc Chiêm Thành ở phương Nam trở về, danh tướng Lý Thường Kiệt đã dừng chân tại núi Cấm, làng Quyển Sơn. Tại đây, ông mở hội khao quân để tri ân tướng sĩ, đồng thời cũng chính ông là người truyền dạy cho dân làng điệu hát Dậm.
Về sau, người dân Quyển Sơn lập đền thờ Lý Thường Kiệt, tôn ông làm Thành hoàng làng – vị thần bảo hộ chở che cho dân. Từ đó, Hát Dậm Quyển Sơn trở thành phần gắn bó mật thiết với tín ngưỡng thờ thần và là linh hồn của lễ hội đền Trúc được tổ chức vào mỗi độ xuân về. Mỗi khi tiết trời chuyển mùa, những làn điệu ngân vang như lời cầu chúc mưa thuận gió hòa, cuộc sống yên vui và mùa màng tươi tốt.
Giữ gìn và phát huy làn điệu hát Dậm Quyển Sơn. (Nguồn: Sưu tầm)
Trong quá trình phát triển, có những lúc hát Dậm Quyển Sơn bị “đứt đoạn”, nhưng bằng tình yêu với di sản quê hương, các cụ cao niên cùng người dân nơi đây đã nỗ lực khôi phục. Ngày nay, hát Dậm Quyển Sơn đã được đưa vào Danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia.
1.3. Ý nghĩa tín ngưỡng của lễ hội và vai trò "hát thờ thần"
Bước vào không gian linh thiêng của đền Trúc trong những ngày hội, du khách sẽ có thể dễ dàng cảm nhận rằng Hát Dậm Quyển Sơn chính là “hồn cốt” của mọi nghi lễ. Đây không chỉ là một tiết mục văn nghệ đơn thuần, mà là hình thức “hát thờ” thiêng liêng, ca ngợi công đức thần linh và gửi gắm những giá trị đạo lý sâu sắc.
Lễ hội đền Trúc và nghi thức hát Dậm độc đáo. (Nguồn: Sưu tầm)
Lễ hội đền Trúc được tổ chức vào ngày 6 tháng 2 âm lịch hằng năm. Bên cạnh các nghi lễ trang trọng và những trò chơi dân gian náo nhiệt, Hát Dậm luôn là nghi thức không thể thiếu. Âm hưởng mượt mà của làn điệu cổ truyền không chỉ gắn kết tinh thần cộng đồng, mà còn giữ gìn mạch nguồn văn hóa vùng chiêm trũng Bắc Bộ, phản ánh đời sống tâm linh phong phú của người dân nơi đây.
Đặc điểm nghệ thuật của Hát Dậm Quyển Sơn
2.1. Đội hát Dậm và tiêu chí lựa chọn thành viên
Việc tuyển chọn thành viên cho đội Hát Dậm Quyển Sơn mang tính chất thiêng liêng, nghiêm ngặt chẳng khác nào một nghi lễ. Điểm đặc biệt là chỉ những thiếu nữ chưa chồng hoặc góa phụ trong làng mới được tham gia. Bởi vậy, hằng năm làng Quyển Sơn đều tuyển chọn những cô gái thanh tân, tuổi từ 12 đến 20, có giọng hát trong trẻo, diện mạo xinh xắn để gia nhập phường Dậm.
Tiêu chí tuyển chọn thành viên phường Dậm rất khắt khe. (Nguồn: Sưu tầm)
Phường hát thường có từ 30 thành viên trở lên, đứng đầu là cụ trùm – người vừa cao tuổi, vừa có tài hát, đặc biệt là tài nhớ bài.
Việc truyền dạy được tiến hành ngay trong cộng đồng, theo cách mộc mạc và tự nhiên. Các cụ trùm kỳ cựu trực tiếp hướng dẫn lớp trẻ từng câu hát, từng động tác múa. Quá trình này không chỉ đơn thuần là học nghệ thuật, mà còn là sự tiếp nối văn hóa, bảo đảm cho dòng chảy của Hát Dậm được duy trì bền vững, không bị đứt gãy hay biến đổi sai lệch qua các thế hệ.
2.2. Hình thức trình diễn và không gian hát Dậm
Hằng năm, từ mùng 1 đến mồng 6 tháng 2 Âm lịch, dân làng Quyển Sơn lại long trọng tổ chức hội Dậm tại đền Trúc. Lễ hội Hát Dậm thường bao gồm ba nhóm hoạt động chính: phần tế lễ, rước sách; các hoạt động diễn xướng như thi đấu, thể thao, biểu diễn, trò chơi; và cuối cùng là phần tiệc tùng, ẩm thực thụ lộc.
Trong khi các quan viên đảm nhiệm nghi lễ tế thần, họ Dậm – dưới sự hướng dẫn của cụ trùm – thực hiện phần múa hát thờ thần, hòa nhịp uyển chuyển với không khí trang nghiêm của buổi tế. Các cô gái Dậm xếp thành hai hàng, bước đi thành lối điệu nghệ từ sân đình vào gian trung tâm, hậu cung rồi lại quay ra, theo hai chiều ngược nhau.
Khi từ hậu cung và gian trung tâm bước ra, họ vừa múa vừa cất lên những làn điệu Dậm đặc trưng. Điệu múa hát Dậm thờ thần của làng Quyển được thực hành theo hai cách: đan xen cùng nghi lễ tế hoặc biểu diễn độc lập, thay cho lễ túc trực.
2.3. Nghệ thuật đối đáp và cấu trúc làn điệu
Di sản Hát Dậm Quyển Sơn sở hữu kho tàng 38 làn điệu phong phú, tạo nên dấu ấn rất riêng cho loại hình nghệ thuật này. Vui có, buồn có, có bi có hùng, có dài có ngắn, có êm xuôi phẳng lặng có gập ghềnh trắc trở, tất cả phản ánh đầy đủ cung bậc cảm xúc nội tâm, đời sống kinh tế - xã hội, tín ngưỡng của người xưa thông qua những điệu hát múa.
Hát Dậm Quyển Sơn sở hữu kho tàng 38 làn điệu phong phú. (Nguồn: Sưu tầm)
Mỗi làn điệu gắn liền với một bài hát, có bài chỉ vài câu ca đơn giản về một sự việc, sự vật cụ thể, cũng có bài sử dụng lời ca dao cổ. Hát Dậm vốn là thể loại âm nhạc dâng lên thần thánh, mang đậm tính chất dân dã, mộc mạc, gần gũi, dễ nghe, dễ hát, dễ nhớ đối với những người nông dân gắn bó ruộng đồng.
Nội dung của hát Dậm vô cùng đa dạng: từ ca ngợi công đức thần thánh, truyền dạy đạo lý làm người, khơi gợi tình yêu quê hương, cho đến những câu ca gắn với tình yêu đôi lứa và nhịp sống lao động thường ngày. Đặc biệt, nét nổi bật nhất của hát Dậm là lối hát tập thể đồng ca, thường dưới hình thức hát đối – một cách vừa giữ sức, giữ giọng, vừa tăng thêm sự gắn kết. Chính lối hát này đã làm nên bản sắc riêng, khiến hát Dậm không giống với bất kỳ loại hình dân ca nào khác ở vùng đồng bằng Bắc Bộ.
2.4. Đạo cụ, trang phục và động tác biểu diễn
Trong các buổi diễn xướng, cụ trùm thường mặc váy áo vàng hoặc đỏ, đứng trang nghiêm trước bàn thờ thánh, còn “quân” là những cô gái thanh tân trong làng, sẽ chia thành hai hàng dọc đứng hai bên.
Trang phục của các cô gái rất duyên dáng: áo dài nâu năm vạt, hoặc áo dài màu trắng, xanh; kết hợp với váy lĩnh, yếm đào, thắt lưng màu hoa lý và đầu chít khăn mỏ quạ. Hát Dậm không sử dụng nhạc cụ đệm, cụ trùm chỉ cầm đôi sênh tre để gõ nhịp – khi nhanh, khi chậm – tùy theo từng làn điệu, vừa giữ nhịp vừa điều khiển. Khi múa, các cô gái dùng quạt giấy màu để biểu đạt nội dung bài hát.
Để tránh nhầm lẫn trong phần trình diễn, cụ trùm sẽ cất giọng hát mẫu và làm động tác minh họa, sau đó các cô gái đồng loạt làm theo. Các động tác múa trong hát Dậm nhìn chung khá giản dị, không cầu kỳ phức tạp, nhưng vẫn toát lên sự nhịp nhàng và hài hòa.
Hát Dậm Quyển Sơn: Giá trị văn hóa và xã hội
3.1. Giá trị nhân văn, sức sống cộng đồng
Trong đời sống tinh thần của người dân làng Quyển Sơn, Hát Dậm Quyển Sơn được ví như "món ăn tinh thần" không thể thiếu. Những làn điệu du dương không chỉ mang lại niềm vui trong các dịp lễ hội mà còn là sợi dây gắn kết các thế hệ trong làng, từ những cụ già đến trẻ nhỏ.
Di sản hát Dậm mang giá trị nhân văn sâu sắc. (Nguồn: Sưu tầm)
Giá trị giáo dục của Hát Dậm thể hiện rõ qua nội dung các làn điệu - truyền tải đạo lý làm người, lòng yêu nước, truyền thống hiếu nghĩa và tình yêu quê hương. Đây là cách thức độc đáo mà cộng đồng làng Quyển Sơn duy trì bản sắc dân tộc, giữ gìn những giá trị tinh thần quý báu trong dòng chảy hiện đại hóa.
Sức sống mạnh mẽ của nghệ thuật này còn thể hiện ở khả năng tự điều chỉnh, thích ứng với thời đại mà vẫn giữ được tinh thần gốc. Hát Dậm Quyển Sơn vừa là nơi lưu giữ ký ức tập thể, vừa là không gian giao lưu, gắn kết cộng đồng trong thời kỳ hội nhập.
3.2. Danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
Năm 2019 đánh dấu một cột mốc quan trọng khi Hát Dậm Quyển Sơn chính thức được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Danh hiệu này không chỉ là sự ghi nhận xứng đáng mà còn mở ra những cơ hội mới cho việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Việc được đưa vào bản đồ di sản Việt Nam có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, tạo điều kiện để Hát Dậm được ưu tiên trong các chính sách hỗ trợ, bảo tồn của Nhà nước. Đồng thời, danh hiệu này cũng nâng cao vị thế của nghệ thuật dân gian này trong cộng đồng quốc tế, tạo tiền đề cho những hoạt động giao lưu văn hóa sâu rộng hơn.
Kinh nghiệm tham dự, khám phá Hát Dậm Quyển Sơn
4.1. Thời gian, lịch trình lễ hội đền Trúc và các sự kiện có hát Dậm
Khoảng thời gian tuyệt vời nhất để thưởng thức Hát Dậm Quyển Sơn là trong lễ hội đền Trúc, diễn ra từ mùng 1 đến mùng 6 tháng 2 âm lịch hằng năm. Suốt 6 ngày liên tục, du khách sẽ được hòa mình vào không khí lễ hội với đầy đủ nghi thức trang nghiêm và những tiết mục nghệ thuật đặc sắc nhất.
Hát Dậm Quyển Sơn chính là “hồn cốt” của mọi nghi lễ. (Nguồn: Sưu tầm)
Điểm thú vị là các buổi diễn Hát Dậm thường tổ chức vào buổi tối. Trong làn gió nhẹ và ánh sáng lung linh từ đèn đền, không gian trở nên huyền ảo, khiến trải nghiệm càng thêm sâu lắng và khó quên. Chính vì vậy, du khách nên sắp xếp nghỉ lại qua đêm tại khu vực để không bỏ lỡ những màn trình diễn ấn tượng nhất.
4.2. Kết hợp tham quan và du lịch lân cận
Hành trình khám phá Hát Dậm Quyển Sơn sẽ trở nên phong phú và trọn vẹn hơn nếu kết hợp tham quan những điểm đến nổi bật quanh vùng. Không xa đền Trúc là chùa Tam Chúc – công trình Phật giáo có quy mô đồ sộ, hứa hẹn mang đến trải nghiệm tâm linh độc đáo. Với những ai yêu thích thiên nhiên và địa chất, Ngũ Động Sơn sẽ đem lại hành trình khám phá hệ thống hang động kỳ thú. Sau những ngày hội náo nhiệt, suối khoáng nóng Thanh Thủy lại là điểm dừng chân lý tưởng để nghỉ ngơi và tái tạo năng lượng.
Đặc biệt, Sun World Ha Nam mang đến không gian giải trí hiện đại, phù hợp cho gia đình và nhóm bạn trẻ muốn cân bằng giữa nét truyền thống và sự sôi động đương đại. Sự kết hợp này tạo nên một hành trình du lịch đa dạng, đáp ứng nhu cầu trải nghiệm của nhiều lứa tuổi và sở thích khác nhau.
Hát Dậm Quyển Sơn không chỉ là di sản văn hóa phi vật thể quý báu mà còn là cánh cửa mở ra thế giới tâm linh phong phú của người Việt. Hãy sắp xếp thời gian tham dự lễ hội đền Trúc để cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp của nghệ thuật dân gian độc đáo này trong năm 2025!