1. Quần thể di tích Cố đô Hoa Lư: dấu ấn vàng son của kinh đô xưa
Giữa lòng Ninh Bình, nơi núi non trùng điệp hòa cùng dòng sông Hoàng Long hiền hòa, quần thể di tích Cố đô Hoa Lư hiện lên như một bức tranh sống động về quá khứ oai hùng của dân tộc. Đây không chỉ là vùng đất ghi dấu những chiến công mở đầu cho nền độc lập tự chủ, mà còn là nơi lưu giữ tinh hoa văn hóa, kiến trúc và tín ngưỡng của người Việt qua hàng nghìn năm lịch sử.
Nằm trong vùng lõi di sản thế giới Tràng An, quần thể di tích Cố đô Hoa Lư có diện tích hơn 300 ha, thuộc phường Tây Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình. Khu di tích bao gồm nhiều hạng mục quan trọng như đền vua Đinh Tiên Hoàng, đền vua Lê Đại Hành, chùa Nhất Trụ, núi Mã Yên cùng hàng loạt di tích khảo cổ, hang động và công trình cổ kính khác. Tất cả hòa quyện tạo nên một không gian lịch sử, văn hóa đặc biệt, nơi mỗi viên đá, mái ngói đều mang hơi thở của thời gian và dấu ấn của những triều đại đầu tiên dựng nên quốc gia Đại Cồ Việt.
Với địa thế hiểm trở, “núi bao sông bọc”, Hoa Lư từng là trung tâm chính trị, quân sự và văn hóa của đất nước trong thế kỷ X. Đây là nơi Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi Hoàng đế, đặt nền móng cho nhà nước phong kiến tập quyền đầu tiên, cũng là nơi chứng kiến sự tiếp nối của triều Tiền Lê và buổi đầu triều Lý. Nhờ những giá trị lịch sử, kiến trúc và văn hóa đặc sắc, quần thể di tích Cố đô Hoa Lư được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt, trở thành điểm đến linh thiêng cho những ai muốn tìm về cội nguồn dân tộc.
Cố đô Hoa Lư sở hữu địa thể lý tưởng để dựng kinh đô xưa. (Nguồn: Sưu tầm)
2. Lịch sử hình thành và phát triển của Cố đô Hoa Lư
2.1. Hoa Lư: Kinh đô đầu tiên của nước Đại Cồ Việt
Vào giữa thế kỷ X, sau nhiều năm nội chiến và chia cắt, Đinh Bộ Lĩnh đã dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất giang sơn, lập nên nhà nước Đại Cồ Việt – vương triều phong kiến tập quyền đầu tiên trong lịch sử dân tộc. Năm 968, ông lên ngôi Hoàng đế, lấy hiệu là Đinh Tiên Hoàng và chọn Hoa Lư làm kinh đô.
Việc chọn Hoa Lư không chỉ dựa trên địa thế hiểm trở “núi bao sông bọc” thuận lợi cho phòng thủ, mà còn thể hiện tầm nhìn chiến lược của vị vua đầu tiên trong việc xây dựng nền móng vững chắc cho quốc gia độc lập. Trong thời kỳ trị vì của nhà Đinh và tiếp nối là triều Tiền Lê, Hoa Lư trở thành trung tâm chính trị, kinh tế, quân sự và văn hoá của đất nước.
Cố đô Hoa Lư được lựa chọn làm kinh đô trong thời kỳ trị vì của nhà Đinh và Tiền Lê. (Nguồn: Sưu tầm)
Những sự kiện trọng đại như việc đúc tiền “Thái Bình Hưng Bảo”, thiết lập bộ máy quan lại, tổ chức quân đội, xây dựng luật pháp… đều diễn ra tại nơi này. Triều Tiền Lê, dưới sự trị vì của Lê Đại Hành, tiếp tục củng cố quyền lực trung ương, mở rộng bang giao với các nước lân cận, đặt nền tảng cho thời kỳ phát triển hưng thịnh của Đại Cồ Việt. Hoa Lư vì thế được xem là “cái nôi” khai sinh của một quốc gia độc lập, tự chủ, mở đầu thời kỳ tự cường rực rỡ trong lịch sử Việt Nam.
2.2. Sự kiện “dời đô” và vai trò của Cố đô Hoa Lư sau năm 1010
Đến đầu thế kỷ XI, khi đất nước bước vào thời kỳ ổn định, vua Lý Công Uẩn nhận thấy Hoa Lư dù vững chắc về địa thế phòng thủ nhưng địa hình hẹp, khó phát triển lâu dài. Năm 1010, nhà vua ban Chiếu dời đô, quyết định rời kinh đô từ Hoa Lư về Thăng Long (nay là Hà Nội). Quyết định ấy mở ra một trang mới trong lịch sử dân tộc, đánh dấu sự chuyển mình từ thời kỳ dựng nước sang thời kỳ mở rộng và phát triển quốc gia.
Từ đó, Hoa Lư không còn là trung tâm chính trị nhưng vẫn giữ vai trò thiêng liêng trong tâm thức người Việt. Nơi đây trở thành cố đô, là biểu tượng của thời kỳ đầu dựng nước, ghi dấu công lao của các vị vua anh hùng như Đinh Tiên Hoàng, Lê Đại Hành và Lý Thái Tổ. Trải qua hơn một nghìn năm, quần thể di tích Cố đô Hoa Lư vẫn được gìn giữ, trùng tu và tôn tạo, trở thành điểm đến linh thiêng nơi du khách tìm về để tri ân nguồn cội, tưởng nhớ công lao dựng nước và cảm nhận dòng chảy lịch sử vẫn đang tiếp nối qua từng tấc đất, mái đền, dòng sông của vùng đất Ninh Bình trầm mặc.
3. Những công trình kiến trúc tiêu biểu tại quần thể di tích Cố đô Hoa Lư
3.1. Đền vua Đinh Tiên Hoàng
Nằm uy nghi giữa trung tâm quần thể di tích Cố đô Hoa Lư, đền vua Đinh Tiên Hoàng là công trình tiêu biểu nhất, gắn liền với tên tuổi của vị Hoàng đế đầu tiên thống nhất đất nước sau thời kỳ loạn 12 sứ quân. Ngôi đền nằm ở vị thế vô cùng lý tưởng, phía trước là núi Mã Yên uy nghi, phía sau là dòng sông Hoàng Long hiền hòa, tạo nên khung cảnh vừa hùng vĩ vừa trang nghiêm.
Đền được xây dựng từ thời nhà Lý theo kiểu kiến trúc “nội công ngoại quốc”, mô phỏng hình dáng cung điện Hoa Lư xưa. Trải qua nhiều lần trùng tu, công trình vẫn giữ được vẻ cổ kính và tinh xảo đặc trưng của thời Hậu Lê. Bước qua cổng nghi môn, du khách sẽ bắt gặp không gian yên bình với hồ sen, vườn hoa, núi giả và sân rồng lát đá xanh. Ba tòa chính Bái đường, Thiên Hương và Hậu cung được bố trí nối liền nhau, tạo nên trục chính uy nghi hướng về phía núi Mã Yên. Trong hậu cung là tượng vua Đinh Tiên Hoàng cùng các hoàng tử, được chạm khắc tỉ mỉ và phủ sơn son thếp vàng lộng lẫy.
Đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng được xây dựng theo hình dáng cung điện Hoa Lư xưa. (Nguồn: Sưu tầm)
Điểm đặc sắc của đền là cặp long sàng đá ở sân rồng, được tạc nguyên khối từ đá xanh Ninh Bình với những đường nét chạm khắc rồng uốn lượn tinh xảo, thể hiện quyền uy của bậc đế vương. Trên các cột gỗ, xà ngang và khung cửa vẫn còn lưu lại những họa tiết hình rồng, mây, tiên nữ, hoa lá... tinh tế, minh chứng cho bàn tay tài hoa của những nghệ nhân thế kỷ XVII.
3.2. Đền vua Lê Đại Hành
Cách đền vua Đinh Tiên Hoàng chừng 500 m là đền vua Lê Đại Hành với quy mô nhỏ hơn. Ngôi đền được xây dựng theo lối kiến trúc truyền thống với ba tòa chính gồm Bái đường, Thiên Hương và Chính cung. Gian Thiên Hương là nơi thờ Phạm Cự Lượng, vị tướng trung thành đã có công giúp Lê Hoàn lên ngôi, lập nên triều Tiền Lê. Bên trong Chính cung là nơi đặt tượng vua Lê Đại Hành, hai bên là tượng hoàng hậu Dương Vân Nga và hoàng tử Lê Ngọa Triều, tất cả đều được sơn son thếp vàng, gương mặt thể hiện thần thái trang nghiêm, uy nghi. Phía trước đền là quảng trường trung tâm của cố đô xưa, phía sau là dòng hào nước cổ bao quanh chân núi Đìa. Không gian nơi đây vừa thanh tĩnh vừa linh thiêng, gợi cảm giác như được trở về với quá khứ vàng son của đất nước.
Ngày nay, trong khuôn viên đền vẫn còn lưu giữ nhiều dấu tích kiến trúc cổ cùng những mảng chạm trổ tinh xảo trên gỗ và đá, phản ánh tài nghệ vượt trội của các nghệ nhân xưa. Ngoài ra, tại khu bảo tàng nhỏ bên trái đền vẫn trưng bày nhiều hiện vật quý như đồ gốm sứ, đồ tế lễ và các di vật khai quật được từ nền cung điện cũ, giúp du khách hình dung rõ hơn về đời sống cung đình cách đây hơn một nghìn năm.
Đến thăm đền vua Lê Đại Hành, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng một công trình cổ kính mà còn cảm nhận được tinh thần nhân nghĩa, dũng lược của vị vua đã tiếp nối sự nghiệp của Đinh Tiên Hoàng, đưa đất nước vượt qua nhiều thử thách, mở ra thời kỳ phát triển rực rỡ của Đại Cồ Việt.
3.3. Hoa Lư tứ trấn
Trong không gian linh thiêng của quần thể di tích Cố đô Hoa Lư, hệ thống “Hoa Lư tứ trấn” giữ vai trò vô cùng quan trọng cả về phong thủy lẫn tâm linh. Đây là bốn ngôi đền thờ các vị thần thành hoàng trấn giữ bốn phương, bảo vệ kinh đô xưa khỏi tà khí và giặc giã, đồng thời tưởng nhớ những bậc anh hùng đã có công dựng nước và giữ nước. Trải qua hàng nghìn năm, bốn ngôi đền vẫn được người dân Ninh Bình gìn giữ, hương khói quanh năm, trở thành biểu tượng cho niềm tin và lòng biết ơn đối với tiền nhân.
Trấn Đông là nơi thờ Thần Thiên Tôn, vị thần được vua Đinh Tiên Hoàng tế lễ trước khi lên đường dẹp loạn 12 sứ quân. Theo truyền thuyết, thần Thiên Tôn được Ngọc Hoàng phong làm Bắc phương Trấn Vũ Đại Tướng Quân, ban cho thanh kiếm Tam Thai Thất Tinh để hàng yêu trừ tà, bảo vệ nhân gian. Vì vậy, người dân tin rằng vị thần này không chỉ che chở cho vùng đất Hoa Lư mà còn mang phúc lành đến cho muôn dân khắp cõi.
Trấn Tây là đền thờ Thần Cao Sơn, vị thần được cho là con thứ 17 của vua Lạc Long Quân. Ông có công giúp dân khai hoang, lập làng, đánh đuổi tà ma và bảo vệ biên cương phía tây của kinh đô Hoa Lư. Đền Cao Sơn hiện nằm trong khu du lịch tâm linh chùa Bái Đính, là điểm đến quen thuộc của du khách khi hành hương về đất Ninh Bình. Trấn Nam là đền thờ Thần Quý Minh Đại Vương, còn được gọi là đền Trần hay đền Nội Lâm. Ông là vị thủy thần có công trấn giữ vùng chiêm trũng Sơn Nam dưới thời vua Hùng thứ 18. Nhờ công lao to lớn trong việc bảo vệ non sông, Thần Quý Minh được phong là thượng đẳng thần và được thờ phụng qua nhiều triều đại. Đền chính được vua Đinh Tiên Hoàng cho dựng ở thành Nam của cố đô Hoa Lư, đến đời vua Trần Thái Tông tiếp tục được trùng tu và vẫn giữ nguyên kiến trúc cổ kính cho đến nay.
Trấn Nam thờ Thần Quý Minh Đại Vương. (Nguồn: Sưu tầm)
Trấn Bắc là đền thờ Không Lộ thiền sư – Nguyễn Minh Không, vị cao tăng nổi tiếng thời Lý, được nhân dân tôn xưng là Đức Thánh Nguyễn. Ông không chỉ là nhà tu hành đức độ mà còn là người có công lớn trong việc phục hồi nghề đúc đồng của dân tộc, giữ gìn tinh hoa văn minh Đông Sơn. Ngôi đền được xây dựng trên nền chùa Viên Quang do chính thiền sư lập nên vào năm 1121. Tương truyền, Không Lộ thiền sư có phép phi hành, có thể tạo núi, mở hang, hóa hồ, thể hiện năng lực siêu phàm của bậc chân tu cứu dân độ thế.
Ngày nay, khi đến tham quan quần thể di tích Cố đô Hoa Lư, du khách thường hành hương đến cả bốn trấn để dâng hương, cầu bình an và tìm hiểu những câu chuyện linh thiêng gắn liền với lịch sử kinh đô xưa. Bốn ngôi đền như bốn cột trụ tâm linh, không chỉ bảo vệ mảnh đất Ninh Bình linh thiêng mà còn góp phần làm nên chiều sâu văn hóa, tín ngưỡng và bản sắc dân tộc Việt.
4. Kinh nghiệm và lưu ý khi khám phá quần thể di tích Cố đô Hoa Lư
4.1. Bí quyết chụp ảnh và lựa chọn trang phục phù hợp
Đến với quần thể di tích Cố đô Hoa Lư, du khách không chỉ được tìm về cội nguồn lịch sử mà còn có cơ hội lưu giữ những khung hình tuyệt đẹp giữa không gian cổ kính của kinh đô xưa. Để có những bức ảnh ấn tượng, du khách nên chọn trang phục mang sắc màu nhẹ nhàng như trắng, be, nâu đất hoặc áo dài truyền thống vừa tôn lên vẻ trang nhã vừa hòa hợp với gam màu trầm của gỗ, đá và mái ngói rêu phong nơi đây.
Một vài góc chụp được nhiều du khách yêu thích là khu sân rồng đền vua Đinh, lối vào nghi môn, bậc đá phủ rêu, hay khung cảnh nhìn từ chân núi Mã Yên. Nếu muốn tránh đông đúc, du khách nên đến sớm vào buổi sáng hoặc tầm chiều muộn, khi ánh nắng dịu nhẹ và không gian trở nên tĩnh lặng hơn.
Kinh nghiệm lựa chọn trang phục chụp ảnh tại Cố đô Hoa Lư. (Nguồn: Sưu tầm)
4.2. Lưu ý về văn hóa, phong tục khi đi lễ và tham quan di tích
Trong hành trình khám phá, du khách cũng nên chú ý đến phong tục và quy tắc ứng xử tại di tích. Khi vào khu vực đền, chùa, du khách cần ăn mặc kín đáo, lịch sự, nói năng nhỏ nhẹ và không tự ý chạm vào hiện vật thờ tự. Việc chụp ảnh nên được thực hiện ở những khu vực cho phép, tránh dùng đèn flash trong không gian thờ cúng.
Ngoài ra, du khách không nên mang thức ăn, xả rác hay khắc tên lên di tích. Sự tôn trọng và ý thức bảo tồn của mỗi người chính là cách thiết thực nhất để gìn giữ vẻ đẹp của quần thể di tích Cố đô Hoa Lư cho các thế hệ mai sau.
4.3. Kết hợp tham quan các địa điểm du lịch nổi tiếng tại Ninh Bình
Sau khi tham quan Cố đô, du khách có thể kết hợp khám phá thêm các điểm du lịch nổi tiếng khác của Ninh Bình để hành trình thêm trọn vẹn. Chỉ cách Hoa Lư khoảng 25 phút di chuyển, chùa Bái Đính là điểm đến linh thiêng mà du khách không nên bỏ lỡ. Ngôi chùa nổi tiếng với quy mô hoành tráng nhất Đông Nam Á, sở hữu kiến trúc uy nghi, hàng trăm pho tượng La Hán bằng đá xanh và cảnh quan sơn thủy hữu tình. Từ đây, du khách có thể tiếp tục hành trình đến Tràng An – di sản thiên nhiên và văn hóa thế giới được UNESCO công nhận. Tại đây, du khách sẽ được ngồi thuyền trôi nhẹ giữa những dãy núi đá vôi kỳ vĩ, xuyên qua hang động huyền ảo và chiêm ngưỡng vẻ đẹp non nước trữ tình hiếm có.
Nếu du khách muốn nối dài chuyến đi với những trải nghiệm mang đậm dấu ấn tâm linh và cảnh quan hùng vĩ, thì chùa Tam Chúc. Khi đến đây, du khách có thể đi thuyền trên hồ, chiêm ngưỡng Điện Tam Thế nguy nga, ngắm toàn cảnh quần thể chùa từ trên cao và cảm nhận không khí tĩnh lặng, an nhiên giữa đất trời. Sau khi dừng chân tại chùa Tam Chúc, du khách có thể kết hợp ghé thăm Sun World Ha Nam. Nơi đây mang đến không gian vui chơi, tham quan và nghỉ dưỡng phù hợp cho mọi lứa tuổi. Du khách có thể dạo quanh khuôn viên xanh mát, thử sức với những trò chơi đầy hứng khởi và lưu lại những bức ảnh kỷ niệm rực rỡ. Đây chính là điểm đến lý tưởng, khép lại chuyến đi đầy cảm xúc về Ninh Bình, nơi lịch sử, văn hóa và thiên nhiên cùng hòa quyện trong từng trải nghiệm.
Khám phá quần thể di tích Cố đô Hoa Lư không chỉ là hành trình tìm về cội nguồn của dân tộc, mà còn là cơ hội để du khách cảm nhận vẻ đẹp giao hòa giữa lịch sử, văn hóa và thiên nhiên Ninh Bình. Mỗi mái đền, bức tường đá hay dòng sông quanh co nơi đây đều ẩn chứa những câu chuyện hào hùng về một thời dựng nước oai linh. Nếu bạn đang tìm kiếm một chuyến đi vừa ý nghĩa, vừa lắng đọng cảm xúc, hãy lên kế hoạch khám phá quần thể di tích Cố đô Hoa Lư ngay hôm nay để lắng nghe tiếng vọng nghìn năm và cảm nhận nhịp thở của quá khứ vẫn đang ngân vang giữa lòng đất Việt.
