1. Lịch sử hình thành và phát triển của làng lụa Nha Xá Hà Nam
Theo các tài liệu lịch sử, nghề dệt lụa tại Nha Xá được khởi nguồn từ cuối thế kỷ 13, đầu thế kỷ 14. Nghề dệt lụa nơi đây được cho là bắt nguồn từ thời Trần, do danh tướng Trần Khánh Dư truyền dạy. Sau cuộc kháng chiến chống Nguyên – Mông, ông đã đưa dân từ Vân Đồn (Quảng Ninh) về khai hoang lập ấp tại thôn Dưỡng Hòa, xã Duy Hải, huyện Duy Tiên, sau đó về thôn Nha Xá cho dựng chùa và tu hành. Ngoài việc tu hành, Trần Khánh Dư còn dạy dân địa phương nghề ươm cá bột và ươm tơ dệt lụa.
Làng dệt lụa Nha Xá Hà Nam với lịch sử lâu đời (Ảnh: sưu tầm)
Ban đầu, nghề dệt chỉ phục vụ nhu cầu trong làng, nhưng nhờ chất lượng lụa mềm mịn, óng ả, sản phẩm Nha Xá nhanh chóng nổi tiếng, được thương nhân khắp nơi tìm đến đặt hàng. Vào thế kỷ 18, lụa Nha Xá được xem là một trong những dòng lụa đẹp nhất miền Bắc, từng xuất khẩu sang Trung Quốc và một số nước Đông Nam Á.
Trải qua hơn 700 năm tồn tại và phát triển, nghề dệt lụa Nha Xá đã gắn bó mật thiết với đời sống của người dân nơi đây, trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa và kinh tế địa phương. Sản phẩm lụa Nha Xá từng có mặt ở nhiều nơi và chỉ chịu xếp sau lụa Hà Đông (Hà Nội).
2. Quy trình sản xuất lụa Nha Xá Hà Nam
Chuẩn bị nguyên liệu: Trước đây, người dân Nha Xá tự trồng dâu và nuôi tằm để lấy kén. Tuy nhiên, hiện nay, do sự thay đổi về kinh tế và môi trường, họ thường nhập sợi tơ từ các nguồn cung cấp uy tín để đảm bảo chất lượng và đáp ứng nhu cầu sản xuất.
Quay tơ và chuẩn bị sợi: Sợi tơ sau khi được nhập về sẽ được làm sạch và kéo thành các lõi nhỏ. Người thợ sử dụng guồng quay để kéo sợi, đảm bảo sợi tơ đạt độ bền và mịn cần thiết cho quá trình dệt. Công đoạn này đòi hỏi sự cẩn thận và khéo léo để tránh làm đứt sợi.
Dệt lụa: Dệt là công đoạn quan trọng nhất, quyết định chất lượng của tấm lụa. Người thợ phải luồn hàng nghìn sợi tơ dọc vào khung dệt, sau đó sử dụng máy dệt để tạo ra vải lụa. Hiện nay, làng Nha Xá sử dụng hai loại máy dệt chính: máy dệt cải tiến và máy dệt tự động.
Nhuộm màu và hoàn thiện: Sau khi dệt, vải lụa có màu trắng sữa tự nhiên của tơ tằm. Để tạo ra những tấm lụa với màu sắc đa dạng, vải sẽ trải qua các bước chuội tơ, nhuộm màu, phơi và hoàn thiện.
Quy trình sản xuất lụa Nha Xá, với sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, đã tạo nên những sản phẩm lụa tơ tằm chất lượng cao, đáp ứng nhu cầu đa dạng của thị trường trong và ngoài nước.
3. Đặc điểm nổi bật của lụa Nha Xá
Lụa Nha Xá, sản phẩm truyền thống của làng Nha Xá thuộc xã Mộc Nam, thị xã Duy Tiên, tỉnh Hà Nam, nổi tiếng với những đặc điểm độc đáo và chất lượng cao cấp. Dưới đây là những đặc trưng nổi bật của lụa Nha Xá:
Lụa Nha Xá nổi bật với chất lượng cao cấp và độc đáo (Ảnh: sưu tầm)
3.1. Chất liệu tự nhiên và cảm giác sử dụng
Lụa Nha Xá được sản xuất từ tơ tằm tự nhiên, mang lại cảm giác mát mẻ khi chạm vào. Vải lụa mỏng nhẹ nhưng vẫn đảm bảo độ bền cao. Đặc biệt, lụa có khả năng điều hòa nhiệt độ, giúp người mặc cảm thấy ấm áp vào mùa đông và mát mẻ vào mùa hè. Đây là ưu điểm nổi bật khiến lụa Nha Xá được nhiều người ưa chuộng.
3.2. Màu sắc tự nhiên và bền đẹp
Một trong những điểm đặc biệt của lụa Nha Xá là việc sử dụng các chất liệu nhuộm từ thiên nhiên như củ nâu, cánh kiến, lá bàng, lá trầu không... để tạo màu cho vải. Phương pháp nhuộm tự nhiên này không chỉ mang lại màu sắc mộc mạc, trang nhã mà còn đảm bảo độ bền màu cao, an toàn cho người sử dụng và thân thiện với môi trường.
3.3. Hoa văn tinh xảo và đa dạng
Lụa Nha Xá nổi tiếng với các hoa văn chìm tinh xảo trên nền vải, thể hiện sự khéo léo và óc sáng tạo của các nghệ nhân. Các họa tiết truyền thống như "Thọ Dơi", hoa cúc... được dệt trực tiếp vào vải, tạo nên sự độc đáo và giá trị nghệ thuật cao cho sản phẩm. Sự đa dạng trong mẫu mã và hoa văn giúp lụa Nha Xá đáp ứng nhu cầu phong phú của khách hàng.
3.4. Quy trình sản xuất kết hợp truyền thống và hiện đại
Mặc dù đã áp dụng máy móc hiện đại trong sản xuất, làng nghề lụa Nha Xá Hà Nam vẫn duy trì các kỹ thuật dệt truyền thống. Quy trình sản xuất bao gồm các công đoạn như quay tơ, mắc cửi, nối cửi, dệt, tẩy chuội, nhuộm, hấp, làm nguội và phơi lụa. Sự kết hợp này giúp sản phẩm vừa đảm bảo chất lượng cao, vừa giữ được nét đặc trưng truyền thống.
3.5. Sự phong phú về sản phẩm
Ngoài các loại lụa trơn truyền thống, Nha Xá còn sản xuất nhiều mặt hàng mới như lụa hoa, đũi, tơ se, lanh... Các sản phẩm từ lụa Nha Xá rất đa dạng, bao gồm áo dài, khăn quàng cổ, cà vạt, chăn và gối lụa tơ tằm thêu hoa, túi, ví, balo làm từ lụa... Sự đa dạng này đáp ứng nhu cầu của nhiều đối tượng khách hàng khác nhau.
4. Thị trường và phát triển của làng lụa Nha Xá
Làng lụa Nha Xá Hà Nam đã trải qua hơn 700 năm hình thành và phát triển. Hiện nay, hơn 90% hộ dân trong làng tham gia vào nghề dệt lụa, với khoảng 370 máy dệt các loại, bao gồm cả máy dệt trơn, máy dệt đầu giao và máy dệt kiếm tiên tiến. Sản lượng tiêu thụ lụa, đũi, lanh hàng tháng đạt từ 50 đến 80 nghìn mét, cho thấy nội lực mạnh mẽ của làng nghề truyền thống này.
Sản phẩm lụa Nha Xá được tiêu thụ rộng rãi tại các đô thị lớn như Hà Nội, Huế, Đà Nẵng và Thành phố Hồ Chí Minh. Ngoài ra, lụa Nha Xá còn được xuất khẩu sang các nước như Lào và Thái Lan, đáp ứng nhu cầu đa dạng của khách hàng trong và ngoài nước.
Sản phẩm lụa Nha Xá được tiêu thụ rộng rãi khắp cả nước (Ảnh: sưu tầm)
Ngoài các sản phẩm truyền thống, làng Nha Xá đã phát triển thêm nhiều mặt hàng mới như lụa hoa, đũi, tơ xe, lanh... Sự đa dạng này giúp sản phẩm của làng đáp ứng nhu cầu phong phú của thị trường và thu hút sự quan tâm của khách hàng.
Với những nỗ lực không ngừng trong việc đổi mới và phát triển, làng lụa Nha Xá Hà Nam đang từng bước khẳng định vị thế của mình trên thị trường trong và ngoài nước, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của Việt Nam.
