1. Đôi nét về làng sừng mỹ nghệ Đô Hai
Làng sừng mỹ nghệ Đô Hai nằm tại xã Bình Sơn, tỉnh Ninh Bình, cách trung tâm phường Tam Điệp chừng 8 km về phía đông nam. Trải qua hơn một thế kỷ hình thành và phát triển, ngôi làng không chỉ được biết đến như một điểm sáng của ngành thủ công mỹ nghệ Việt Nam mà còn là minh chứng sống động cho tinh thần bền bỉ, sáng tạo và ý thức gìn giữ di sản văn hóa dân tộc.
Nhờ vị trí thuận lợi, giao thông kết nối dễ dàng tới các tỉnh phía Bắc cũng như những khu du lịch nổi tiếng của Ninh Bình, làng sừng mỹ nghệ Đô Hai trở thành điểm dừng chân lý tưởng cho du khách. Không gian nơi đây vẫn giữ được nét mộc mạc đặc trưng của làng quê Bắc Bộ: những con đường nhỏ rợp bóng cây dẫn vào từng xưởng sản xuất gia đình, nơi âm thanh gõ, mài, khắc vang lên nhịp nhàng, tạo thành bản nhạc lao động rộn rã cả ngày.
Làng Đô Hai - nơi lưu giữ và phát huy tinh hoa thủ công mỹ nghệ Việt Nam. (Nguồn: Sưu tầm)
1.1. Khởi nguồn nghề chế tác sừng
Theo lời kể của các cụ cao niên trong làng, nghề chế tác sừng Đô Hai bắt nguồn từ cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Cụ Nguyễn Văn Tấn là người đầu tiên mang nghề này về làng sau khi học việc tại nhiều nơi khác nhau. Ông đã truyền dạy kỹ thuật chế tác sừng cho bà con trong làng, từ những sản phẩm đơn giản như roi ngựa, quai nón, nho mai phục vụ sinh hoạt hàng ngày.
Những năm đầu, nghề chế tác sừng tại Đô Hai còn khá sơ khai với công cụ thô sơ và kỹ thuật đơn giản. Tuy nhiên, tính chất bền bỉ và thẩm mỹ của sản phẩm đã nhanh chóng được người tiêu dùng ghi nhận. Từ 5-6 hộ đầu tiên, nghề dần lan rộng ra toàn làng với sự nhiệt tình tham gia của các thế hệ sau.
Ngay từ những ngày đầu, làng sừng mỹ nghệ Đô Hai đã thể hiện tinh thần đoàn kết, chia sẻ kinh nghiệm và hỗ trợ lẫn nhau trong quá trình học nghề. Điều này tạo nên nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của làng nghề.
1.2. Giai đoạn hợp tác xã: đổi mới và hội nhập
Bước ngoặt quan trọng của làng sừng mỹ nghệ Đô Hai đến vào năm 1957 với việc thành lập Hợp tác xã tiểu thủ công nghiệp Thanh Sơn. Hợp tác xã tập hợp 70 hộ gia đình với 100 lao động chính và 50 lao động phụ, đánh dấu bước chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ sang quy mô tập thể.
Thời kỳ này chứng kiến sự bùng nổ về mẫu mã sản phẩm. Đô Hai đã sản xuất được 160-180 loại hàng mỹ nghệ khác nhau, từ đồ dùng sinh hoạt đến các tác phẩm nghệ thuật tinh xảo. Quy trình sản xuất cũng được cải tiến với sự phân công rõ ràng các công đoạn uốn, mài, tỉa, đánh bóng.
Thành tựu đáng tự hào nhất của giai đoạn này là việc xuất khẩu sản phẩm Đô Hai sang nhiều quốc gia như Liên Xô, Đông Âu, Trung Quốc và Cuba. Điều này không chỉ mang lại nguồn thu nhập ổn định cho người dân mà còn khẳng định vị thế của làng nghề Việt Nam trên thị trường quốc tế.
1.3. Làng nghề truyền thống được công nhận
Năm 2004 đánh dấu cột mốc quan trọng khi làng sừng mỹ nghệ Đô Hai chính thức được UBND tỉnh công nhận là làng nghề truyền thống. Quyết định này không chỉ ghi nhận giá trị di sản văn hóa mà còn mở ra nhiều cơ hội phát triển du lịch và bảo tồn nghề truyền thống.
Hiện tại, làng sừng mỹ nghệ Đô Hai có gần 400 hộ gia đình, trong đó hầu hết đều tham gia vào nghề chế tác sừng. Nhiều nghệ nhân đã đạt trình độ cao với khả năng sáng tạo ra hàng trăm mẫu sản phẩm độc đáo như tượng rồng, phượng, bộ "Tam Đa", 12 con giáp.
Từ những mảnh sừng thô sơ, nghệ nhân Đô Hai tạo nên tác phẩm tinh xảo, độc đáo. (Nguồn: Sưu tầm)
Sự thành công của Đô Hai còn thể hiện qua việc các nghệ nhân không ngừng đổi mới, kết hợp giữa truyền thống và hiện đại để tạo ra những sản phẩm vừa giữ được nét văn hóa dân tộc vừa phù hợp với thị hiếu đương đại.
Quy trình chế tác sản phẩm tại làng sừng mỹ nghệ Đô Hai
2.1. Đặc trưng nguyên liệu, gìn giữ nét truyền thống
Sừng trâu và sừng bò Việt Nam là nguyên liệu chính của làng sừng mỹ nghệ Đô Hai, được các nghệ nhân ưu tiên lựa chọn không chỉ vì tính sẵn có mà còn vì chất lượng đặc biệt. Loại nguyên liệu này có độ cứng vừa phải, màu sắc tự nhiên và khả năng tạo hình tốt, phù hợp để chế tác những sản phẩm tinh xảo.
Việc sử dụng nguyên liệu nội địa không chỉ giúp làng nghề tiết kiệm chi phí mà còn thể hiện tinh thần yêu nước, tự hào về sản phẩm "made in Vietnam". Sừng trâu bò được thu mua từ các lò mổ trong khu vực, đảm bảo nguồn cung ổn định và chất lượng đồng đều.
Điều đặc biệt là các nghệ nhân làng sừng mỹ nghệ Đô Hai có khả năng phân biệt chất lượng sừng chỉ qua cách quan sát và sờ tay. Họ chọn những chiếc sừng có màu sắc đẹp, không nứt, không mẻ để tạo ra những sản phẩm hoàn hảo nhất.
2.2. Các công đoạn chế tác kỳ công
Quy trình chế tác tại làng sừng mỹ nghệ Đô Hai bao gồm nhiều công đoạn phức tạp đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm. Đầu tiên, sừng được ngâm nước để làm mềm, sau đó tiến hành cưa, cắt theo kích thước yêu cầu. Công đoạn mài nhẵn được thực hiện bằng các loại giấy nhám khác nhau để tạo bề mặt mịn màng.
Công đoạn hơ nóng và uốn dẻo là khâu khó nhất, chỉ những "thợ cả" mới có thể thực hiện. Sừng được hơ nóng ở nhiệt độ vừa phải để có thể uốn cong theo ý muốn mà không bị nứt hoặc gãy. Sau đó, nghệ nhân tiến hành tỉa hoa văn bằng các dụng cụ chuyên dụng, tạo nên những chi tiết tinh xảo.
Những đôi bàn tay khéo léo của các nghệ nhân thổi hồn vào từng sản phẩm mỹ nghệ từ sừng. (Nguồn: Sưu tầm)
Giai đoạn cuối cùng là chà nhám và đánh bóng, giúp sản phẩm có độ bóng tự nhiên và cảm giác mịn màng khi cầm nắm. Toàn bộ quy trình từ nguyên liệu thô đến thành phẩm có thể mất từ vài ngày đến vài tuần tùy thuộc vào độ phức tạp của sản phẩm.
2.3. Những sản phẩm nổi bật của làng sừng mỹ nghệ Đô Hai
Làng sừng mỹ nghệ Đô Hai từ lâu đã khẳng định tên tuổi nhờ kho tàng sản phẩm đa dạng, phong phú lên tới hàng trăm loại. Những mặt hàng truyền thống như lược, trâm cài, vòng tay, cặp tóc… vẫn luôn giữ được sức hút riêng bởi vừa hữu ích trong đời sống, vừa mang vẻ đẹp mộc mạc, tự nhiên. Đặc biệt, những chiếc lược sừng Đô Hai được đánh giá cao vì không gây tĩnh điện, bảo vệ tóc tốt hơn so với lược nhựa.
Các sản phẩm sừng Đô Hai kết hợp tinh tế giữa công năng và giá trị thẩm mỹ. (Nguồn: Sưu tầm)
Không dừng lại ở đồ dùng sinh hoạt, các nghệ nhân Đô Hai còn đưa nghề chế tác sừng lên tầm nghệ thuật. Những bức tượng rồng, phượng oai nghi, hay bộ tượng Tam Đa (Phúc – Lộc – Thọ) được chế tác công phu, mang ý nghĩa cát tường, trở thành lựa chọn ưa chuộng cho trưng bày hoặc làm quà biếu. Bộ 12 con giáp bằng sừng cũng được nhiều gia đình và du khách yêu thích, không chỉ bởi vẻ đẹp độc đáo mà còn vì giá trị phong thủy, gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần người Việt.
Đặc biệt, ấn tượng nhất phải kể đến những bức tranh chạm khắc trên sừng với các chủ đề quen thuộc như “tùng, cúc, trúc, mai” hay “long – ly – quy – phượng”. Dưới bàn tay tài hoa của nghệ nhân, từng đường nét uyển chuyển, tinh xảo hiện lên sống động, biến chất liệu thô mộc thành tác phẩm nghệ thuật độc bản. Điều thú vị là không có hai sản phẩm nào hoàn toàn giống nhau, mỗi tác phẩm đều mang dấu ấn riêng, phản ánh tâm huyết và sáng tạo không ngừng của làng nghề hơn trăm năm tuổi này.
Ý nghĩa văn hóa, xã hội và kinh tế của làng sừng mỹ nghệ Đô Hai
3.1. Giá trị văn hóa của làng nghề
Làng sừng mỹ nghệ Đô Hai giống như một cuốn sử sống lưu giữ tinh hoa văn hóa dân tộc. Hơn một thế kỷ tồn tại và phát triển, nơi đây đã biến nghề chế tác sừng thành biểu tượng của sự bền bỉ, sáng tạo và tinh thần gắn kết cộng đồng. Mỗi sản phẩm không chỉ đơn thuần mang giá trị sử dụng, mà còn chứa đựng tâm hồn, tình cảm và cả niềm tự hào của những người thợ gửi gắm vào từng đường nét chế tác.
Điều làm nên sức sống lâu bền cho Đô Hai chính là sợi dây kết nối giữa các thế hệ. Trong từng xưởng nghề, ông bà, cha mẹ kiên nhẫn truyền dạy cho con cháu không chỉ kỹ thuật tinh xảo mà còn tình yêu đối với nghề, ý thức giữ gìn truyền thống và niềm tự tôn dân tộc. Âm thanh gõ, mài, khắc vang vọng từ các xưởng sản xuất từ lâu đã trở thành nhịp điệu quen thuộc trong đời sống tinh thần của người dân nơi đây.
Không chỉ dừng lại ở phạm vi một làng nghề, giá trị văn hóa của Đô Hai còn tỏa lan mạnh mẽ, truyền cảm hứng cho nhiều địa phương khác. Không ít làng nghề đã học tập mô hình sản xuất, cách bảo tồn và phát huy truyền thống từ Đô Hai, biến nơi đây trở thành một “điểm tựa” cho việc giữ gìn và phát triển di sản thủ công mỹ nghệ ở cả khu vực.
3.2. Giá trị kinh tế đối với người dân làng nghề
Thu nhập từ nghề chế tác sừng đã thay đổi căn bản đời sống của người dân làng sừng mỹ nghệ Đô Hai. Từ một vùng nông thôn nghèo, Đô Hai đã trở thành một trong những làng có mức sống khá trong khu vực. Nhiều gia đình có thu nhập ổn định từ 15-30 triệu đồng mỗi tháng, một số hộ kinh doanh giỏi có thể đạt 50-100 triệu đồng.
Trong chuỗi sản xuất sừng Đô Hai, phụ nữ giữ vai trò không thể thiếu. Họ đảm nhận những công đoạn đòi hỏi sự tỉ mỉ và tinh tế như tỉa hoa văn, chạm khắc, đánh bóng. Nhờ vậy, không chỉ có thêm cơ hội việc làm ổn định, nhiều chị em còn trở thành trụ cột kinh tế trong gia đình, thậm chí làm chủ các cơ sở sản xuất lớn nhỏ. Vị thế của người phụ nữ trong làng nghề vì thế cũng được nâng cao, khẳng định vai trò quan trọng cả trong gia đình lẫn ngoài xã hội.
Không dừng lại ở đó, sự phát triển mạnh mẽ của Đô Hai còn kéo theo hiệu ứng lan tỏa đến hàng loạt dịch vụ phụ trợ: vận chuyển, đóng gói, kinh doanh nguyên vật liệu. Nhờ vậy, ngay cả những hộ gia đình không trực tiếp tham gia sản xuất cũng có thể hưởng lợi từ nghề, góp phần xây dựng một cộng đồng làng nghề năng động và bền vững.
3.3. Sản phẩm Đô Hai trên thị trường trong nước và quốc tế
Thương hiệu làng sừng mỹ nghệ Đô Hai đã vươn ra khắp cả nước với hệ thống phân phối tại các cửa hàng lưu niệm, trung tâm thương mại và điểm du lịch. Tại Hà Nội, TP.HCM và các thành phố lớn, sản phẩm Đô Hai được bày bán tại các cửa hàng đồ thủ công mỹ nghệ cao cấp với giá từ 50.000 đồng cho những món đồ đơn giản đến hàng triệu đồng cho các tác phẩm nghệ thuật.
Sản phẩm mỹ nghệ sừng Đô Hai đưa nghề truyền thống Việt vươn ra thế giới. (Nguồn: Sưu tầm)
Trên thị trường quốc tế, sản phẩm làng sừng mỹ nghệ Đô Hai đã có mặt tại nhiều quốc gia châu Á và châu Âu. Đặc biệt, các bộ tượng 12 con giáp và tranh nghệ thuật được người Việt kiều và bạn bè quốc tế yêu thích làm quà tặng thể hiện văn hóa Việt Nam.
Nhiều đơn hàng xuất khẩu có giá trị lớn đã được Đô Hai thực hiện thành công, đóng góp vào việc quảng bá hình ảnh Việt Nam trên trường quốc tế. Sự công nhận của thị trường quốc tế không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn nâng cao niềm tự hào dân tộc của các nghệ nhân.
Trải nghiệm du lịch tại làng sừng mỹ nghệ Đô Hai
4.1. Tham quan quy trình chế tác sừng mỹ nghệ
Du khách đến làng sừng mỹ nghệ Đô Hai sẽ có cơ hội tận mắt chứng kiến toàn bộ quy trình sản xuất từ nguyên liệu thô đến thành phẩm hoàn thiện. Các xưởng sản xuất gia đình luôn chào đón khách tham quan với thái độ thân thiện, sẵn sàng giải thích từng công đoạn chế tác. Điều thú vị là bạn có thể thấy cả gia đình cùng ngồi làm việc, từ ông bà đến các cháu nhỏ đều có vai trò riêng trong chuỗi sản xuất.
Trải nghiệm đặc biệt mà Đô Hai mang lại là cơ hội thử làm một sản phẩm đơn giản như lược nhỏ hay móc khóa. Dưới sự hướng dẫn của nghệ nhân, du khách được trải qua các công đoạn cơ bản như mài, tạo hình và đánh bóng. Dù sản phẩm có thể chưa hoàn hảo nhưng đó là kỷ niệm đáng nhớ và giúp hiểu rõ hơn về độ khó của nghề.
Thời gian lý tưởng để tham quan là vào buổi sáng từ 8:00 - 11:00 hoặc buổi chiều từ 14:00 - 17:00 khi các nghệ nhân đang làm việc tích cực nhất. Không khí làng nghề lúc này rất sôi động với tiếng máy mài, tiếng búa gõ nhịp nhàng tạo nên bản giao hưởng lao động đặc trưng.
4.2. Mua sắm đặc sản sừng mỹ nghệ
Khi mua sắm tại làng sừng mỹ nghệ Đô Hai, du khách nên ưu tiên những sản phẩm thể hiện rõ tay nghề của nghệ nhân như lược có họa tiết chạm khắc, vòng tay sừng được đánh bóng bóng loáng hay các bộ tượng nhỏ tinh xảo. Giá cả tại làng rẻ hơn so với các cửa hàng ở thành phố, lược sừng cơ bản có giá từ 30.000 - 80.000 đồng, vòng tay từ 100.000 - 300.000 đồng tùy kích cỡ và độ phức tạp.
Không chỉ là đồ dùng mà còn mang giá trị văn hoá truyền thống. (Nguồn: Sưu tầm)
Đặc sản được nhiều du khách yêu thích là bộ 12 con giáp mini với giá khoảng 500.000 - 1.200.000 đồng tùy kích cỡ, được đóng gói trong hộp gỗ đẹp mắt thuận tiện làm quà tặng. Các bức tranh nghệ thuật chạm khắc có giá từ 800.000 đồng trở lên, thích hợp cho những ai yêu thích nghệ thuật và muốn có món đồ trang trí độc đáo.
4.3. Kết hợp lịch trình khám phá Ninh Bình và làng nghề
Làng sừng mỹ nghệ Đô Hai là điểm dừng chân lý tưởng trong hành trình khám phá Ninh Bình. Du khách có thể kết hợp tham quan làng nghề vào buổi sáng, sau đó di chuyển đến chùa Tam Chúc - ngôi chùa lớn nhất Việt Nam chỉ cách Đô Hai khoảng 12 km. Buổi chiều có thể khám phá khu du lịch sinh thái Tam Chúc với không gian hồ nước trong xanh và những ngọn núi đá vôi hùng vĩ.
Nếu có thời gian 2-3 ngày, du khách có thể mở rộng lịch trình đến Tràng An, Tam Cốc - Bích Động và các danh thắng nổi tiếng khác của Ninh Bình. Khoảng cách từ làng sừng mỹ nghệ Đô Hai đến trung tâm tỉnh Ninh Bình khoảng 30 km, rất thuận tiện di chuyển bằng xe máy hoặc ô tô.
Kinh nghiệm và lưu ý khi thăm làng sừng mỹ nghệ Đô Hai
Thời điểm lý tưởng để ghé thăm làng sừng mỹ nghệ Đô Hai là từ tháng 10 đến tháng 4 năm sau, khi thời tiết mát mẻ, dễ chịu. Đặc biệt, dịp cận và sau Tết Nguyên Đán là mùa cao điểm, không khí làng nghề rộn ràng khi các nghệ nhân tăng tốc sản xuất phục vụ nhu cầu mua sắm. Ngoài ra, lễ kỷ niệm thành lập làng nghề vào tháng 8 cũng rất đáng trải nghiệm, với nhiều hoạt động văn hóa, triển lãm sản phẩm và cơ hội gặp gỡ nghệ nhân lão thành.
Du khách nên tránh tham quan vào buổi trưa hè (11h–14h) vì thời tiết oi nóng và các xưởng thường nghỉ. Thời gian đẹp nhất để đi là sáng sớm (từ 7h30) hoặc chiều mát (sau 15h). Khi giao lưu với nghệ nhân, hãy chào hỏi lịch sự, xin phép trước khi chụp ảnh và hạn chế gây ồn trong khu sản xuất. Họ vốn rất thân thiện, sẵn sàng chia sẻ nếu bạn thể hiện sự quan tâm chân thành.
Trang phục nên gọn gàng, kín đáo, tránh màu quá sặc sỡ; giày dép êm chân sẽ phù hợp vì phải đi nhiều trên đường làng nhỏ. Nên mang theo khăn giấy và nước rửa tay vì xưởng có thể bám bụi. Nếu được mời thử làm sản phẩm, hãy thao tác nhẹ nhàng, kiên nhẫn và tuân theo hướng dẫn – đó vừa là trải nghiệm thú vị vừa thể hiện sự tôn trọng nghề truyền thống.
Để săn những món “độc bản”, hãy chú ý đến sản phẩm hoàn toàn thủ công, có hoa văn tinh xảo hoặc kích thước lớn – giá trị nghệ thuật thường cao hơn. Bộ tượng 12 con giáp với nét mặt rõ, tỷ lệ cân đối và đánh bóng kỹ là lựa chọn được nhiều người ưa chuộng. Ngoài ra, bạn cũng có thể đặt nghệ nhân chế tác theo ý tưởng riêng, khắc tên hay lời chúc lên sản phẩm. Dù có thêm phụ phí, nhưng thành quả sẽ là món quà độc đáo, mang dấu ấn cá nhân không thể trộn lẫn.
Làng sừng mỹ nghệ Đô Hai không chỉ là điểm đến du lịch mà còn là hành trình khám phá di sản văn hóa sống động của dân tộc Việt. Với những trải nghiệm độc đáo, sản phẩm tinh xảo và không gian văn hóa đặc sắc, nơi đây xứng đáng có mặt trong lịch trình Ninh Bình 2025 của bạn!